Azərbaycanda gender bərabərliyi-mövcud vəziyyət

Azərbaycan Respublikasında gender bərabərliyinin bərqərar edilməsi üzrə milli mexanizmin inkişafı minillikdə qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq kimi qlobal çərçivədə həyata keçirilir. Azərbaycan hökuməti gender bərabərliyi sahəsində beynəlxalq normalara uyğun olaraq inkişaf proqramlarının hazırlanmasını və həyata keçirilməsini öhdəlik olaraq qəbul etmişdir.

Azərbaycan Respublikası 1995-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması haqqında” Konvensiyasına (CEDAW) və 2000-ci ildə onun Əlavə Protokoluna qoşulduqdan sonra qüvvədə olan normativ hüquqi aktlara və formalaşmış təcrübəyə qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması istiqamətində dəyişikliklər edilmiş, dövlətin qadın hüquqları və gender bərabərliyinin təmin edilməsi üzrə siyasəti formalaşdırılmışdır.

Qadınların ölkənin siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni həyatında rolunu artırmaq məqsədi ilə Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən “Azərbaycanda qadınların rolunun artırılmasına dair tədbirlər haqqında” 1998-ci il 14 yanvar tarixli, 727 saylı Sərəncam imzalanmış, həmin ildə Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır.

“Dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 6 mart tarixli Fərmanı siyasi qərarların qəbul edilməsində qadınların imkanlarının genişləndirilməsi üzrə dövlət strategiyasının təməlini qoymuşdur. Bu Fərman qanunvericiliyin gender ekspertizasının keçirilməsini və ölkənin bütün dövlət strukturlarında qadınların kişilərlə eyni səviyyədə təmsil olmasını nəzərdə tutur. 6 mart 2000-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının Qadın Problemləri üzrə Milli Fəaliyyət Planı” təsdiq edilmişdir. Bu proqram milli prioritetləri nəzərə alaraq, 1995-ci ildə Pekində keçirilən Qadınların IV Ümumdünya Konfransının qəbul etdiyi Pekin Fəaliyyət Platforması (PFP) əsasında hazırlanmışdır.

Son illər Azərbaycan Respublikasında baş verən siyasi proseslər, ailənin möhkəmlənməsi və sosial müdafiəsi də daxil olmaqla, qadınların müstəqilliyinin dərk edilməsinə əsaslanan yeni mexanizmin axtarışına imkan yaradır. 2006-cı ildə Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin bazasında yeni dövlət strukturu - Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi təsis edildi. Gender bərabərliyinə nail olmaq və qadın hüquqlarının daha səmərəli müdafiəsi məqsədi ilə dövlət mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı bu sahədə qeyri-hökumət təşkilatlarının  fəaliyyəti gücləndirildi.

Ölkəmizdə gender bərabərliyinin təşviqi sahəsində atılmış mühüm addımlardan biri 2006-cı ildə “Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun qəbul edilməsi olmuşdur. Qanunun mühüm cəhəti qadınların insan hüquqlarından və fundamental azadlıqlardan istifadə etmələrinə mane olan halların, onlara qarşı müəyyən kök salmış ayrı-seçkiliyin təzahürlərinin tanıdılıb ortaya qoyulmasıdır. Qanunun  3-cü maddəsində  de-facto bərabərliyi sürətləndirmək və qadınlar üçün əsaslı bərabərliyi təmin etmək üçün zəruri olan xüsusi tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulur.

Qadın hüquqlarının müdafiəsində 22 iyun 2010-cu il tarixində qəbul edilmiş “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 26 sentyabr 2000-ci il tarixli, 176 saylı Qərarına əsasən gender məsələləri üzrə məsul şəxslərin təyin edilməsi ilə bütün dövlət qurumları və digər təşkilatların gender bərabərliyinin təmin edilməsi ilə bağlı fəaliyyəti təkmilləşdirilmişdir. Nəticədə, gender problemləri bu strukturların siyasətlərinə və proqramlarına daxil edilməsi aktuallaşmağa başlamışdır. Bu halda nazirliklər və digər dövlət təşkilatları gender problemləri ilə bağlı əldə olunmuş nailiyyətlərin monitorinqini asanlıqla aparmaq imkanı əldə edir. 

Bu sahədə əsas nailiyyətlərdən biri də Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində Ailə, Qadın və Uşaq Məsələləri üzrə yeni Komitənin yaradılması olmuşdur.

Gender amilinin ümumi siyasətə daxil edilməsi dövlətin öz strategiyaları və proqramlarının təkmilləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gender bərabərliyi yoxsulluğun azaldılması, davamlı inkişafın təmin olunması və səmərəli idarəçiliyin qurulması üçün zəruri olan şərtlərdən biridir. Yoxsulluğun azaldılması, regionların sosial-iqtisadi inkişafı, məşğulluğun artırılması və milli iqtisadiyyatın inkişafı üzrə qəbul edilmiş strateji sənədlərdə qadınların inkişafı, gender bərabərliyinin təmin edilməsi üzrə xüsusi tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

2021-ci il 1 yanvar vəziyyətinə olan statistik məlumata görə Azərbaycan əhalisinin ümumi sayının 50,1 faizini qadınlar təşkil edir. Məşğul əhalinin ümumi sayında məşğul qadınların xüsusi çəkisi 48,2 faiz təşkil edir, onlardan 78,7 faizi özəl sektorda, 21,3 faizi isə dövlət sektorunda çalışır.Təhsil sahəsində məşğul qadınların xüsusi çəkisi 74,5 faiz, əhaliyə səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi sahələrində isə 75,8 faiz təşkil etmişdir. Bədən tərbiyəsi və idmanla məşğul olanların 42,6 faizi qadınlardır. Ölkədə gender siyasətinin həyata keçirilməsi qadınların ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrində, o cümlədən qərarların qəbulunda iştirakının artması ilə nəticələnmişdir. Məsələn, 2005-ci ildə keçirilmiş parlament seçkilərində 14 qadın (11,2%), 2010-cu ildə 20 qadın (16%), 2015-ci ildə 21 qadın (16,8%) və 2020-ci ildə 22 qadın (18,3%) qalib gəlib. Yerli dövlət qurumlarında qadınların iştirakı da artmaqdadır. Qadınlar 2004-cü ilin bələdiyyə seçkiləri zamanı bələdiyyə orqanı üzvlərinin 4 %-ni, 2009-cu ildə 26,5%-ni, 2014-cü ildə 35%-ni, 2019-cu ildə isə 39%-ni təşkil edib.

           Bütün bunlara baxmayaraq siyasi fəaliyyət göstəricisinin aşağı olması ölkəmizdə qadınların qərarqəbuletmədə və idarəetmədə iştirakının artırılması istiqamətində həyata keçiriləcək tədbirlərin gücləndirilməsini tələb edir.

Ölkədə qadınlar cəmiyyətin bütün sahələrində təmsil olunsalar da rəhbər vəzifələrdə onların sayı qənaətbəxş deyil.  Qadınların çoxluq təşkil etdiyi sosial sahələrdə də rəhbər vəzifələrdə çalışan qadınların sayı azdır. Beynəlxalq təcrübədə qadınların irəli çəkilməsi məqsədilə kvotaların tətbiqi, müvəqqəti xüsusi tədbirlərin görülməsi kimi mexanizmlərdən istifadə edilir. Azərbaycan Respublikasında qeyd edilən problem ilə bağlı mövcud olan geniş qanunvericilik bazası əməli tədbirlərin görülməsinə zəmin yaradır.

Xüsusilə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında” 6 mart  2000-ci il tarixli, 289 nömrəli Fərmanının bir daha nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac vardır.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində cinsi mənsubiyyətinə görə ayrı-seçkilik yolverilməzdir. Bu əməlin törədilməsinə görə qanunvericilikdə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulmuşdur. Lakin buna baxmayaraq həyatın müxtəlif sahələrində, xüsusilə də ailə həyatında müxtəlif formalarda ayrı-seçkiliyin təzahürləri ortaya çıxır. İllərlə formalaşmış mənfi gender stereotipləri və qadına qarşı ayrı-seçkilik normaya çevrilmişdir.  Beynəlxalq sənədlər bu ayrı-seçkilik hallarının aradan qaldırılması üçün xüsusi tədbirlərin görülməsini tövsiyə edir.

İlk növbədə ölkə ərazisində bütün mümkün resurslardan (o cümlədən təhsil müəssisələri, gənclər üçün mərkəzlər, mədəniyyət müəssisələri, qadın resurs mərkəzləri cəlb edilməklə)   istifadə etməklə əhali ilə maarifləndirmə işləri gücləndirilməlidir.

Cinsi mənsubiyyətə görə ayrı-seçkiliyə yol vermiş hüquqi və fiziki şəxslərə qarşı lazımi tədbirlər görülməlidir. Qanunvericilikdə bu sahədə işlək mexanizmlərin formalaşdırılmasına ehtiyac vardır. Belə ki, qanunvericilikdə məsuliyyətin nəzərdə tutulmasına baxmayaraq cinsi mənsubiyyətə görə baş vermiş ayrı-seçkilik halları ilə bağlı heç bir statistik məlumat mövcud deyildir.

Azərbaycan Respublikasında il ərzində orta hesabla qadınlara qarşı məişət zorakılığı hallarının insan alveri hallarından 8-9 dəfə çox olduğunu və ağır fəsadlara səbəb olduğunu, ailələri sarsıtdığını nəzərə alaraq bu problemə diqqətin artırılması, xüsusilə məişət zorakılığı qurbanları üçün dövlət yardım mərkəzinin yaradılması çox önəmlidir. Məişət zorakılığından zərər çəkənlər üçün hərtərəfli və səmərəli müdafiə vasitələri yaradılmalıdır.  Həmçinin qadınlara qarşı zorakılığın bütün növlərinə dair statistik məlumatların toplanması, məişət zorakılığına dair məlumat bankının fəaliyyətinin təşkili istiqamətində işlər gücləndirilməlidir. Bundan əlavə, aparılan araşdırmalara əsasən Azərbaycanda təqribən hər üç kişidən biri (32.5%) həyatında ən azı bir dəfə fiziki zorakılıq törətdiyini və demək olar ki, eyni nisbətdə qadın (32.1%) bu cür zorakılığa məruz qaldığını bildirib.  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci il 27 noyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında “Məişət zorakılığı ilə mübarizəyə dair 2020–2023-cü illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nı təsdiq edilmişdir.

2011 –ci ildə qadın və kişilərin minimum nikah yaşının bərabərləşdirilməsi  və həyata keçirilən qabaqlayıcı tədbirlər nəticəsində erkən nikahların sayında azalma müşahidə olunmuşdur. Lakin ölkənin bir çox kənd yerlərində problem hələ də qalmaqdadır. 15-17 yaş həddində olan qadınlar tərəfindən hər il orta hesabla 3000-ə yaxın uşaq dünyaya gətirilir. Qız uşaqlarının erkən yaşda ərə verilməsi halları sonradan ciddi tibbi, sosial, iqtisadi və hüquqi problemlərə səbəb olur. Ölkədə erkən nikahalara qarşı tədbirlərin gücləndirilməsi müsbət nəticələr versə də davam etdirilməlidir. Təhsil müəssisələrində qızların təhsildən yayınması hallarının qarşısının alınması istiqamətində işlərin gücləndirilməsinə, məktəb psixoloqlarının peşəkarlığının artırılmasına ehtiyac vardır. Qanunvericiliyi pozan şəxslər məsuliyyətdən kənarda qalmamalıdır. 

 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 24 aprel 2019-cu il tarixli, 291s nömrəli Sərəncamının 2-ci hissəsinin icrasının təmin edilməsi məqsədilə “Gənclər arasında ailənin və nikahın əhəmiyyəti, onun qorunması və möhkəmləndirilməsi məqsədi ilə erkən nikahın və qohumlar arasında nikahın mənfi nəticələrinə dair maarifləndirmə Qaydası”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərar layihəsi hazırlanmış və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 23 iyun 2020-ci il tarixli 213 saylı Qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr  tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020:Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyasının 7.4-cü bəndinə əsasən Komitə tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının Uşaqlara dair 2020–2030-cu illər üçün Strategiyası” hazırlanmış və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2 iyul 2020-ci il tarixli 2073 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Strategiyanın məqsədi ölkədə uşaq müdafiəsi sisteminin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının tələblərinə və BMT-nin “Uşaq hüquqları haqqında Konvensiyası”nın prinsiplərinə tam uyğunlaşdırılmasından, Azərbaycan Respublikasının ərazisində  bütün uşaqlar üçün bərabər imkanların yaradılmasından, onların ən ümdə maraqlarının qorunmasından, dövlət qayğısına ehtiyacı olan uşaqların hüquqlarının daha səmərəli müdafiəsindən, onlar üçün müasir standartlara malik sosial dəstək xidmətlərinin təmin edilməsindən ibarətdir.

Komitə tərəfindən Strategiyanın icrası məqsədi ilə hazırlanmış “Uşaq Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə 2020-2025-ci illər üçün Fəaliyyət Planı” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 noyabr 2020-ci il tarixli 2306 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir.

Azərbaycanda qadınlar arasında yüksək anemiya səviyyəsi, doğuşa nəzarətin əsas vasitəsi kimi abortdan istifadə, müasir kontrasepsiya üsullarından az istifadə, kənd yerlərində səhiyyə infrastrukturunun məhdudluğu narahatlıq doğurur. Ailədə oğlan uşaqlarına üstünlüyün verilməsinin əsas səbəbi valideynlərin yaşlandıqda əsas maddi təminatçısının oğlu olacağını hesab edir, bu da Azərbaycanda cins nisbətinin ciddi şəkildə pozulmasının (bioloji norma 105-106 oğlan/100 qız olduğu halda, faktiki olaraq 114 oğlan/100 qız) əsas təkanverici amillərindən biri kimi qalmaqdadır.  

    Demoqrafik təhlillər göstərir ki, respublikada diri doğulanların cins strukturunda 1990-cı illərin əvvəllərindən oğlan uşaqlarının artımı müşahidə olunur və hazırda hər 100 doğulan qıza 114 oğlan düşür. Qeyd olunmalıdır ki, doğulan uşaqların cinsi nisbəti (hər 100 qıza düşən oğlanların sayı) bioloji normaya uyğun olaraq 105-107 təşkil edir. Doğulanların cinsi nisbətinin pozulması ümumi əhalinin cins strukturunu da dəyişir. Əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatına əsasən respublikada gender nisbəti 1989-cu il üzrə 1000 kişi - 1051 qadın, 1999-cu il üzrə1000 kişi - 1048 qadın, 2009-cu il üzrə 1000 kişi - 1021 qadın təşkil etmişdir. Bu gün isə respublikada gender nisbəti 1000 kişi - 1002 qadın təşkil edir. Yerli orqanlar qeyd edilən problemlərə həssaslığı artırmalı və əhalinin reproduktiv sağlamlıq, ailə planlaşdırılmasının üstünlükləri, selektiv abortların fəsadları haqqında məlumatlılıq səviyyəsi artırılmalıdır.

  Doğulanlar arasında cins nisbətinin pozulmasının aradan qaldırılmasına dair Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2020-ci il 24 fevral tarixli 71s nömrəli Sərəncamı ilə “Uşaqların doğulanadək cins seçiminin qarşısının alınmasına dair 2020-2025-ci illər üçün Tədbirlər Planı” təsdiq edilmişdir.

Qadınların səlahiyyətləndirilməsi istiqamətində ən vacib məsələlərindən biri  onların iqtisadi asılılığının azaldılmasıdır. Qadınların, xüsusilə kənd qadınlarının biznes sahəsində biliklərinin məhdudluğu, onlar üçün bu sahədə informasiyanın əlçatan olmaması, maliyyə, infrastruktur çətinliklərinin olması əsas problemlərdəndir. Ölkədə qadın sahibkarlığının inkişafı və stimullaşdırılması məqsədilə regionlarda qadın sahibkarlara biznesin formalaşdırılmasında və idarə olunmasında  dəstəyin göstərilməsi ilə bağlı tədbirlər gücləndirilməlidir.

01 aprel 2021-ci il tarixinə iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə fərdi sahibkarların cins bölgüsündə qadınların sayı 21,3 faiz, kişilərin sayı isə 78,7 % təşkil edib.

Ölkədə qadınların real olaraq iqtisadi hüquqlarının həyata keçirilməsi, habelə sahibkarlığın inkişafı sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin qadınlara təsiri ilə bağlı əlavə araşdırmaların və təhlillərin aparılmasına ehtiyac vardır. Qadınların iqtisadi resurslara əlçatanlığı ilə bağlı statistik məlumatların toplanması sahəsində işlər gücləndirilməlidir.

2016-cı il 6 dekabr tarixli “Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi”ndə  qadınların əmək məhsuldarlığının artırılması (işçilərin övladları ilə bağlı qayğılarının azaldılması, ixtisaslı qadın işçilərin bilik və təcrübəsində fasiləsizliyin qorunması yolu ilə) və məşğulluqda gender bərabərliyinin qorunması baxımından tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 2016-cı il 6 dekabr tarixli “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə kəndin sosial-ictimai həyatında qadınların və gənclərin fəal iştirakı, qadınların məşğulluğunun artırılması ilə bağlı xüsusi proqramların qəbulu və kənd yerlərində startapların genişləndirilməsi, kənd yerlərində qadınların peşə hazırlığının gücləndirilməsi və onların məşğulluğunun artırılması nəzərdə tutulmuşdur.

 Respublikamız Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) üzvü olan dövlətlərin 2015-ci ilin sentyabr  ayında keçirilən Dayanıqlı İnkişaf Sammitində dünya liderləri tərəfindən qəbul edilmiş “2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf sahəsində Gündəlik”də əks olunan 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi və 169 hədəfi özündə birləşdirən qlobal Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə (DİM) qoşulmuşdur. Hər kəsi əhatə edən və universal xarakter daşıyan bu yeni məqsədlər Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin əldə etdiyi nəticələrə əsaslanır və növbəti inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir. DİM-lərin 5-ci məqsədi gender bərabərliyinə nail olmaq, bütün qız və qadınların səlahiyyətlərini artırmağa həsr olunmuşdur.

 DİM-lərdən irəli gələn öhdəliklərlə bağlı dövlət orqanlarının üzərinə düşən vəzifələrin icrasının əlaqələndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2016-cı il 6 oktyabr tarixli Fərmanı ilə Dayanıqlı İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurası yaradılmışdır. Şura tərəfindən təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikası üçün prioritet hesab edilən məqsəd, hədəf və onlara uyğun göstəricilərin layihəsinə əsasən genderlə bağlı 5-ci məqsədə aid bütün hədəflər prioritet olaraq seçilmişdir.