Qlobal Trendlər

   

Qlobal meyllərə nəzər saldıqda məlum olur ki, 2019-cu ildə dünyada rəhbər vəzifələrin cəmi 28%-ni qadınlar tutub. 1995-ci ildən bəri, bu göstəricidə heç bir dəyişiklik olmayıb. Qlobal səviyyədə, parlamentdə qadın nümayəndələrin sayı iki dəfə artsa da, 2020-ci ildə parlamentdə yerlərin 25%-ni keçmək mümkün olmamışdır. Qadınların nazir vəzifələrində iştirakı son 25 il ərzində dörd dəfə artsa da bərabərlik göstəricisindən hələ xeyli aşağıdır (22%) .

Dünyada universal ibtidai təhsillə bağlı əsaslı irəliləyişə nail olunmuşdur. COVİD-19 pandemiyası fonunda təhsil müəssisələri ilə əlaqəli məhdudiyyət tədbirlərinin təhsilin əlçatanlığı sahəsindəki geriləməyə gətirib çıxaracağı ehtimal edilir. Lakin mövcud təcrübə göstərir ki, qızların məktəbə çıxış imkanını əldə etdikdən sonra, oğlanlarla müqayisədə daha yaxşı müvəffəqiyyət göstəricilərinə malik olacağı ehtimal edilir. Ali təhsil sahəsində qadınların sayı kişiləri üstələyir və qadınların təhsildə iştirak səviyyələri daha sürətlə artır. Buna baxmayaraq, qadınlar hələ də elm, texnologiya, mühəndislik, riyaziyyat (birlikdə "STEM" kimi istinad edilir) sahələrində kifayət qədər iştirak etmir və dünyada STEM məzunlarının 35%-ni qadınlar təşkil edir. Qadınlar elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərində də azlıq təşkil edir və dünyada tədqiqatçıların üçdə bir hissəsindən də azını  tutur.

Mövcud olan beynəlxalq təcrübə göstərir ki, qlobal səviyyədə qadınların ödənişsiz qayğı və məişət işinə sərf etdikləri saatların sayı kişilərlə müqayisədə üç dəfəyə yaxın çoxdur (müvafiq olaraq, 4.2 və 1.7 saat). Şimali Afrika və Qərbi Asiyada gender fərqi bundan da yüksəkdir. COVİD-19 pandemiyası müddətində həm qadın, həm də kişilər üçün ödənişsiz məişət və qayğı işi artsa da, bu ən çox qadınlara təsir edib. Məişət və qayğı işinin qeyri-bərabər bölgüsü qadınların əmək bazarında iştirakının qarşısını alır. 2020-ci ilin məlumatlarına görə, əmək qabiliyyətli yaşda olan qadınların cəmi 47%-i, kişilərin 74%-i əmək bazarında iştirak edib.

Bu gender fərqi 1995-ci ildən bəri nisbətən sabit qalır. Cənubi Asiya, Şimali Afrika və Qərbi Asiya üzrə müvafiq göstərici daha da aşağıdır: burada qadınların 30%-dən azı əmək bazarında iştirak edir. Bu gender bərabərsizliklərinin pandemiya səbəbilə daha da kəskinləşdiyi ehtimal edilir, çünki bir çox qadınlar COVID-19 pandemiyasının və qapanma tədbirlərinin ən çox təsir etdiyi köməkçi sektorlarda, o cümlədən ödənişli ev işi, yaşayışın təşkili və ictimai iaşə xidmətləri və pərakəndə ticarət sahələrində çalışır.

Təcrübə göstərir ki, qadınların təhsil və işlə bağlı seçimlərində irəliləyişlərə, işlərin avtomatlaşdırılmasına və dəyişən sosial normalara baxmayaraq, qadınların istedadının optimal şəkildə yönəldilməsi ilə bağlı ən böyük çətinliklər qadınların əmək bazarını tərk etdiyi və ya gəlir qazanma imkanını ev öhdəlikləri ilə tarazlaşdırmaq üçün daha aşağı ödənişli işləri qəbul etdiyi zaman meydana çıxır. Perspektiv proqnozlar göstərir ki, məşğulluq sahəsində gender fərqinin aradan qaldırılması ÜDM-in 35% artmasına səbəb ola bilər, çünki qadınlar iş yerinə əlavə bacarıqlar gətirirlər. Skandinaviya ölkələrində qadınlar arasında yüksək məşğulluq səviyyəsi uşağa qayğı üçün dövlət dəstəyi və ödənişsiz məişət və qayğı işində iştirak edən kişilərin xüsusi çəkisinin daha yüksək olması ilə səciyyələnir. Bu yanaşma əhali sayının qorunması üçün nəsilvermə səviyyələrinin saxlanmasına imkan vermişdir.

COVİD-19 ilə bağlı qapanma tədbirləri, həmçinin, daha çox qadın və qızların intim partnyor zorakılığı ilə üzləşmə riskinin daha böyük olduğu təhlükəli mühitlərdə təcrid olunmuş vəziyyətdə qalması ilə müşayiət olunub. Dünyada hər üç qadından biri öz intim partnyoru tərəfindən fiziki və/yaxud cinsi zorakılığa məruz qalıb. Bundan əlavə, hər gün təqribən 137 qadın öz intim partnyoru və ya ailə üzvü tərəfindən öldürülür. Lakin dəyişən sosial normaların müsbət əlamətlərindən biri ondan ibarətdir ki, partnyorları tərəfindən döyülməsini məqbul hesab edən qadınların payı ötən yeddi il ərzində ölkələrin demək olar ki, 75%-də azalıb. Buna baxmayaraq, məişət zorakılığının aradan qaldırılmasına istiqamətlənən qanunlar hələ bütün ölkələrdə mövcud deyil. Cəmi 153 ölkə bu qanunlara malikdir və onların səmərəli icrası üçün adekvat institusional mexanizmlərə malik olan ölkələrin sayı isə daha da azdır. Bu baxımdan ən böyük boşluqlar Şimali Afrika, Qərbi Asiya və Afrikanın Böyük Səhradan cənubda yerləşən hissəsində müşahidə olunur.

Oğlan uşaqlarının üstün tutulması, o cümlədən gender əsaslı cinsi seçim nəticəsində bu gün dünyada 140 milyona yaxın qadının "dünyaya gəlmədiyi" hesab edilir. 1990-cı illərdə, bəzi ərazilərdə doğulan oğlan uşaqlarının sayı qız uşaqlarının sayından 25% çox olmuşdur. Bu və digər ənənəvi zərərli təcrübələr son onilliklərdə gender bərabərliyi ilə bağlı əldə olunmuş nailiyyətlərə kölgə salır.

          Müasir dövrdə bütün sahələrdə olduğu kimi informasiya texnologiyalarının tətbiqində də gender fərqlərinin öyrənilməsi və gender ekspertizasının həyata keçirilməsi çox aktual məsələdir. Avropa İttifaqının Rəqəmli Gündəliyinin məlumatına görə dünyada informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sahəsində fəaliyyət göstərən təxminən 10 milyona yaxın insanın yalnız 30 faizini qadınlar təşkil edir. Onlar İKT sektorunun bütün istiqamətlərində, xüsusilə rəhbər vəzifələrdə çox az təmsil olunurlar. Beynəlxalq hesabatlara əsasən tələblər və bacarıqlar arasında fərqlər səbəbindən gələcəkdə İKT sahəsində ixtisaslı kadr çatışmazlığı meydana gələ bilər. Bütün dünya ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da bu məsələlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu baxımdan fəaliyyət sahələrində olduğu kimi bu istiqamətdə də  məlumatlılıq səviyyəsinin artırılması məqsədilə qadınların və qızların iştirakı ilə davamlı olaraq maarifləndirmə işləri aparılmalı, startaplar, inkubasiya mərkəzləri yaradılmalıdır.

         Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında” Konvensiya (CEDAW) (1979-cu il), IV Ümumdünya Qadınlar Konfransında qəbul edilmiş Pekin Bəyannaməsi və Fəaliyyət Platforması və Minilliyin Bəyannaməsi ölkələrdə gender bərabərliyi və qadın hüquqlarının təmin edilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir.  Konvensiyanı qəbul etməklə üzv dövlətlər kişi və qadınların bərabərliyi prinsipini dövlət hüquq sisteminə daxil etmək, qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyi əks etdirən mövcud qanunları, qərarları, adətləri və təcrübələri dəyişmək, ölkənin siyasi və ictimai həyatında qadınların kişilərlə bərabər iştirakını təmin etmək kimi öhdəliklər götürmüşdülər.

          İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) İctimai Həyatda Gender Bərabərliyinə dair 2015-ci il tarixli Tövsiyəsində gender bərabərliyi islahatı üçün hökumət səviyyəsində vahid strategiyanın olması, gender təşəbbüslərinin hesabatlılığı və davamlılığı təmin edən mexanizmlər, həmçinin inklüziv siyasi qərarların formalaşmasında alətlər və dəlillər təbliğ edilir.

            Avropa Şurasının Qadınlara qarşı zorakılıq və məişət zorakılığının qarşısının alınması və ona qarşı mübarizə haqqında Konvensiyası (CETS № 210, “İstanbul Konvensiyası”- 2011-ci il)  qadınlarla kişilər arasında de-yure və de-fakto bərabərliyinin bərqərar edilməsində qadınlara qarşı gender əsaslı zorakılığın qarşısının alınmasını əsas element kimi göstərmişdir.  Konvensiyaya görə qadınlara qarşı gender əsaslı zorakılıq dedikdə məhz qadın cinsinə mənsub olduqları üçün qadınların üzləşdiyi zorakılıqlar (məcburi abort, qadın sünnəti) və ya kişilərlə münasibətdə qadınların daha çox üzləşdiyi zorakılıqlar (cinsi zorakılıq, zorlama, təcavüz məqsədilə təqib, cinsi qısnama, məişət zorakılığı, məcburi evlilik və ya məcburi qısırlaşdırma) nəzərdə tutulur.

           Avropa Şurasının gender bərabərliyinə dair hədəflərini və prioritetlərini özündə əks etdirən “Gender Bərabərliyi Strategiyasında (2018-2023)” gender streotipləri ilə mübarizəyə, qadınlara qarşı zorakılığın qarşısının alınmasına, siyasi və ictimai qərarların qəbulunda qadınların və kişilərin balanslı iştirakına nail olunmasına, bütün siyasət və tədbirlərdə gender bərabərliyinin nəzərə alınmasına xüsusi önəm verilmişdir.

          BMT-nin “2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf sahəsində Gündəlik”də əks olunan Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin 5-ci məqsədi gender bərabərliyinə nail olmaq, həmçinin bütün qız və qadınların səlahiyyətlərini artırmağa həsr olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası üçün prioritet hesab edilən genderlə bağlı 5-ci məqsədə aid bütün doqquz hədəfi prioritet olaraq seçmişdir. Bu hədəflər ayrı-seçkiliyin, gender əsaslı zorakılığın aradan qaldırılması, qadınların siyasi, iqtisadi və ictimai həyatda təmsilçiliyinin artırılması, qadınların ödənişsiz qayğı və işinin dəyərləndirilməsi, sosial, iqtisadi və səhiyyə xidmətlərinə çıxış imkanlarının genişləndirilməsi, gender bərabərliyi üzrə güclü siyasət və qanunvericiliyin qəbul edilməsi ilə bağlıdır.